Sot në Atriumin e Muzeut Historik Kombëtar, në agjendën e veprimtarive “Ditënetët e librit”, u bë një ballafaqim i brishtë mes letërsisë së vendeve të Ballkanit. A e njohim letërsinë e “tjetrit fqinj” dhe a kemi ndaj letërsisë së fqinjëve paragjykime?

Silvana Leka

Paradoksalisht “letërsitë e largëta” nuk janë të panjohura mes tyre. Ato komunikojnë. Letërsia e Shteteve të Bashkuara të Amerikës, letërsia e Kanadasë, letërsia që vjen prej Australisë, letërsia ruse, letërsia kineze apo edhe ajo që mbërrin nga Japonia, njihen në Shqipëri. Të panjohura mbeten pikërisht “letërsitë e vogla” të fqinjëve. Qëllon që t’i kemi pikërisht në kufi, por nuk ua njohim autorët, siç nuk u njohim as jetën letrare, botuesit, çmimet, revistat letrare apo kur i zhvillojnë panairet.

Ekziston një mosdije e plotë se çfarë ndodh në letërsinë ballkanike dhe si janë rrjedhat e saj sot. Për çdo shtet mjaftohemi me nga një autor dhe kaq duket se është e mjaftueshme. Por kaq nuk mjafton. Letërsia e një vendi nuk është thjesht një emër në hartë, siç janë kryeqytetet. Letërsia e secilit vend ka të kaluarën e vet, traditën letrare, por ka apo duhet të ketë sigurisht edhe një të sotme, një bashkëkohëse dhe prej këtej duhet të ketë edhe të ardhme. Cili është përfytyrimi ynë për shkrimtarin ballkanik? Një nga stereotipet më të zhvilluara sot në rajonin ballkanik është ai i mosbesimit. Zor se besojmë se nga letërsitë “e vogla” të rajonit tonë mund të priten zhvillime pozitive letrare. Zor se mund të pranojmë se nga letërsitë e fqinjëve mund të vijnë kryevepra të reja. Duket sikur porta është mbyllur për letërsinë bashkëkohore. Në qendër janë vetëm emrat e mëdhenj, vetëm klasikët letrarë.

Dy janë format më të shpeshta të paragjykimit, që ndeshen kur flitet për letërsinë e fqinjëve në Ballkan. Pyetjet mund të shtrohen kështu: a besojnë dhe janë të gatshëm botuesit serbët, kroatët, maqedonasit, malazezët, boshnjakët, sllovenët apo edhe më gjerë bullarët, rumunët apo grekët të besojnë se prej autorëve shqiptarë mund të vijnë vepra me cilësi të lartë letrare? Apo paragjykimi i tyre ndaj kësaj “letërsie të vogël” dhe “të re” është ende në veprim? A kanë botuesit dijeni këta botues se çfarë po ndodh sot në arenën letrare shqiptare? Apo edhe atyre u mjaftojnë klasikët dhe nuk duan të ecin mbi akull dhe të zbulojnë emra ende të konfirmuar nga “autoritetet letrare”. A janë në kontakt këta botues me botuesit vendas? A kanë besim dhe a ndikojnë tek ata çmimet letrare që jepen në Shqipëri? Kanë botuar ata letërsi shqiptare apo askush nuk dëshiron ta sfidojë rendin e vendosur letrar?

Ana tjetër e pamjes është përjetimi ynë. Edhe prej Shqipërisë vjen i njëjti mosbesim. Duket se edhe botuesit shqiptarë dhe prej botuesve edhe lexuesit, mendojnë se kryeveprat e fqinjëve janë shkruar dikur dhe se sot prodhohet diçka që nuk mund të krahasohet me mjeshtrit e letërsisë. Pak janë ata që besojnë në Shqipëri se letërsia që shkruhet sot në Ballkan ka të njëjtën përmasë, vlerë dhe rëndësi me letërsinë e paraardhësve letrarë. Besohet se rekordet janë vendosur dhe gjithë sa shkruhet nga autorët bashkëkohorë nuk maten dot me kryeveprat e Boris Pahor, Vladimir Bartol, Mirko Kovaq, Ivo Andriq, David Albahari, Mesha Selimoviq, Danilo Kish, Luan Starova, Drago Jançar, Blazhe Koneski, Odisea Elitis, Niko Kazanzaqis, Mircea Eliade, Lucian Blaga, Nikolay Haytov, Valeri Petrov etj.

Ky është pak a shumë muri i pakalueshëm i “bukurisë klasike” me të cilin ushqehen stereotipat e lexuesit shqiptar. Nëse shkrimtarët e rinj të rajonit nuk ngjasojnë me “dinozaurët letrarë” dhe nëse më të rinjtë nuk shkruajnë stilistikisht si ata, duke iu drejtuar temave të tyre “të mëdha universale e kombëtare, letërsia nuk vlen dhe nuk meriton vëmendje. Por është i vetëmjaftueshëm “klasicizmi ballkanik” për kohërat në të cilat jetojmë? A mund të mbulojë kjo letërsi edhe ato që ndodhën pas shpërbërjes ish-Jugosllavisë? A janë aty luftërat e reja të fundit të shekullit XX apo zhvillimet, krisjet dhe thyerjet që ndodhën në shoqërinë dhe në kulturën shqiptare pas vitit 1990? Rizgjimet e urrejtjes, të nacionalizmave a janë të pranishme në të ashtuquajturën letërsi klasike tonën dhe të fqinjëve? Sigurisht që jo. Përtej vlerave të tyre të pamohueshme e të gjithëkohshme, bukuria klasike e letërisë ballkanase e ka të pamundur t’i përgjigjet çdo ndryshimi që ka ndodhur në strukturën sociale, shpirtërore dhe kulturore të ballkanasve të shekullit XXI. Atëherë sytë duhen kthyer nga letërsia më e re. Çfarë ofron ajo? A meritojnë shkrimtarët bashkëkohorë të Ballkanit më shumë vëmendje dhe promovim? Sigurisht që po. Këtë e dëshmojnë sukseset ndërkombëtare të mjaft shkrimtarëve më të rinj nga Ballkani, që po publikohen nga botues seriozë në Gjermani, Francë, Itali, Britani, Spanjë.

Gjendemi në një zonë ku letërsia më e re nga rajoni ynë po zë vend krahas traditës letrare. Por a kemi hyrë edhe ne, me editorinë shqiptare në rrjedhat e letrave moderne dhe bashkëkohësinë ballkanike? Me gjithë disa zhvillime, duket se ende jo. Jemi ende peng i klisheve dhe paragjykimeve tona. Luajmë me atë që është më e sigurt. Nuk guxojmë. Po a janë edhe vetë botuesit dhe rekomanduesit të bindur se midis prurjeve të bujshme të letërsisë nga Ballkani, mund të qëmtojnë vlera të larta letrare? Jo. Këtë e dëshmon mosngrrimi ndaj klasikëve dhe stepja ndaj emrave më të rinj, të cilët i gjen rrallë në katalogët e shtëpive botuese shqiptare. Kam vërejtur me kënaqësi një statistikë të botuar dy muaj më parë, në mars të vitit 2018, se pjesën më të qenësishme të autorëve që u shpallën si më të mirët me librat e botuar nga viti 2000 në hapësirën e ish-Jugosllavisë, janë sjellë në shqip nga “Botimet Poeteka” dhe ndonjë botues tjetër që ka pasur kureshtje dhe guxim.

Mes tyre ka emra të padyshimtë, si Tomaz Salamun, Dasha Drndiq, Aleksandar Hemon, Miljenko Jergoviq, por ka edhe më të rinj, si Andrej Nikolaidis, Georgi Gospodinov, Srdjan Valjareviq, Nikola Madzirov, Faruk Shehiq, Emir Imamoviq Pirke, Renato Baretiq apo Lejla Kalamujiq, të cilë janë botuar nga “Poeteka”. Madje, disa prej tyre, si Dasha Drndiq, Andrej Nikolaidis, Nikola Madzirov, Emir Imamoviq Pirke, Renato Baretiq apo Lejla Kalamujiq kanë ardhur dhe qëndruar në Tiranë.

Falë festivalit “Poeteka” apo falë rezidencës letrare “Poeteka – Tirana in between”, që sot numëron vitin e vet të gjashtë të themelimit dhe që në saje të bashkëpunimit me institucione të rëndësishme, si Ministria e Kulturës, Traduki, Creative Europe, Ambasada e Austrisë, Ambasada e Gjermanisë, Instituti Goethe apo së fundi edhe Programit “Reading Balkans”, ka mundur të sjellë me qëndrim njëmujor në Tiranë 35 shkrimtarë nga rajoni dhe Evropa, të cilët kanë lënë mbi 400 faqe krijimtari, ditarë, poezi apo vepra të nënshkruara në Rezidencën e Tiranës, pranë rrugës “Dërhemi”, që tashmë ka filluar të jetë një destinacion. Sigurisht që një ndihmesë dhe një gjendje të veçantë në afrimin mes kulturave letrare të fqinjëve ka dhënë dhe vazhdon të japë “Rezidenca europiane te shkrimtareve dhe e përkthyesve letrarë “Poeteka – Tirana in Between”.

Në këtë gjerësi dhe valë është edhe revista “Poeteka”, partnere me Eurozine, e cila sapo ka botuar numrin e vet të 47 në 13 vjet qëndrueshmëri në skenë kulturore shqiptare. Kjo është vetëm një shenjë e mirë se letërsia bashkëkohore nga Ballkani ka mbërritur, se përkthyesit dhe botuesit e kanë bërë punën e tyre. Ajo që pritet është më shumë vëmendje nga ata që kanë marrë përsipër të rekomandojnë letërsinë e mirë dhe më shumë besim nga lexuesi se jo vetëm nga vendet e largëta, por edhe nga fqinjët mund të mbërrijnë kryevepra letrare.